Παραλογές: Του Νεκρού Αδελφού
Εισαγωγικά
Πρόκειται για παραλογή (πολύστιχο αφηγηματικό ποίημα) από τις παλαιότερες (πριν τον 9ο αιώνα μ.Χ.). Το θέμα της παραλογής γνώρισε ευρύτατη διάδοση στο βαλκανικό χώρο, όπως αποδεικνύεται από τις πολλές παραλλαγές της, ενώ ακόμη και σήμερα έχει αξιοποιηθεί από πολλούς λογοτέχνες, Έλληνες και ξένους.
Πρόκειται για παραλογή (πολύστιχο αφηγηματικό ποίημα) από τις παλαιότερες (πριν τον 9ο αιώνα μ.Χ.). Το θέμα της παραλογής γνώρισε ευρύτατη διάδοση στο βαλκανικό χώρο, όπως αποδεικνύεται από τις πολλές παραλλαγές της, ενώ ακόμη και σήμερα έχει αξιοποιηθεί από πολλούς λογοτέχνες, Έλληνες και ξένους.
Στοιχεία δομής και τεχνικής
Η παραλογή ως πολύστιχο αφηγηματικό ποίημα εμφανίζει ενδιαφέροντα αφηγηματικά στοιχεία: αφηγηματική περίληψη (η περιληπτική αφήγηση του γάμου της Αρετής και του θανατικού που έπεσε μετά στην οικογένεια), επιβράδυνση (στο ταξίδι της επιστροφής των δυο αδελφών), αναδρομική αφήγηση (όταν η μάνα επικαλείται τον όρκο του Κωνσταντή πάνω στον τάφο του γιου της) κλπ.
Στο ποίημα υπάρχει μονόλογος (ο θρήνος της μάνας στους τάφους των γιων της), διάλογος (μεταξύ του Κωνσταντή και της μάνας, του Κωνσταντή και της Αρετής), επαναλήψεις (η επανάληψη του όρκου πρώτα από τον Κωνσταντή και μετά από τη μάνα κ.α.). Επίσης, υπάρχει περιγραφή (όταν η Αρετή φθάνει στο σπίτι της), αφήγηση (στους στίχους 42-44 όταν ο Κωνσταντής και η Αρετη ταξιδεύουν προς το σπίτι).
Το ποίημα είναι γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, που αποτελεί το στίχο της δημοτικής μας ποίησης.
Η παραλογή ως πολύστιχο αφηγηματικό ποίημα εμφανίζει ενδιαφέροντα αφηγηματικά στοιχεία: αφηγηματική περίληψη (η περιληπτική αφήγηση του γάμου της Αρετής και του θανατικού που έπεσε μετά στην οικογένεια), επιβράδυνση (στο ταξίδι της επιστροφής των δυο αδελφών), αναδρομική αφήγηση (όταν η μάνα επικαλείται τον όρκο του Κωνσταντή πάνω στον τάφο του γιου της) κλπ.
Στο ποίημα υπάρχει μονόλογος (ο θρήνος της μάνας στους τάφους των γιων της), διάλογος (μεταξύ του Κωνσταντή και της μάνας, του Κωνσταντή και της Αρετής), επαναλήψεις (η επανάληψη του όρκου πρώτα από τον Κωνσταντή και μετά από τη μάνα κ.α.). Επίσης, υπάρχει περιγραφή (όταν η Αρετή φθάνει στο σπίτι της), αφήγηση (στους στίχους 42-44 όταν ο Κωνσταντής και η Αρετη ταξιδεύουν προς το σπίτι).
Το ποίημα είναι γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, που αποτελεί το στίχο της δημοτικής μας ποίησης.
Ερμηνευτική Ανάλυση
Πιθανή Προέλευση
Το θέμα του νεκρού που επανέρχεται στη γη το συναντάμε ήδη στην αρχαιότητα με τους μύθους της Δήμητρας και του Άδωνη. Πιο συγκεκριμένα, είναι γνωστός ο μύθος της Περσεφόνης, κόρης της Δήμητρας, την οποία αγάπησε και έκλεψε ο Άδης. Όταν η Δήμητρα, μητέρα της Περσεφόνης, έμαθε τι είχε συμβεί, θύμωσε, κλείστηκε στο ναό της με αποτέλεσμα η γη να πάψει να παράγει αγαθά (η Δήμητρα ήταν θεά της γεωργίας και γενικότερα των καρπών της γης). Υπό την απειλή της καταστροφής του ανθρώπινου γένους, ο Δίας επενέβη και συμφωνήθηκε η Περσεφόνη να παραμένει στον Κάτω Κόσμο με τον Άδη 4 μήνες και 8 μήνες να είναι μαζί με τη μητέρα της. |
|
Βασικό Θέμα:
Το κύριο θέμα της συγκεκριμένης παραλογής αποτελεί η σχέση μάνας-κόρης (Αρετής), όπως προκύπτει από τον υμνητικό χαρακτήρα των πρώτων στίχων. Η σχέση αυτή παρουσιάζεται αναλυτικά στους πρώτους έξι στίχους, ενώ οι εννιά γιοι καταλαμβάνουν μόλις ένα στίχο. Από τους εννέα γιους κατονομάζεται μόνο ο Κωνσταντής, ο οποίος και έχει σημαντική θέση στην παραλογή.
Το κύριο θέμα της συγκεκριμένης παραλογής αποτελεί η σχέση μάνας-κόρης (Αρετής), όπως προκύπτει από τον υμνητικό χαρακτήρα των πρώτων στίχων. Η σχέση αυτή παρουσιάζεται αναλυτικά στους πρώτους έξι στίχους, ενώ οι εννιά γιοι καταλαμβάνουν μόλις ένα στίχο. Από τους εννέα γιους κατονομάζεται μόνο ο Κωνσταντής, ο οποίος και έχει σημαντική θέση στην παραλογή.
Ενότητες:
- Στίχοι 1-17: Η οικογένεια και το πρόβλημα που προκύπτει από το προξενιό.
- Στίχοι 18-28: Ο θάνατος πλήττει την οικογένεια - το μοιρολόι της μάνας.
- Στίχοι 29-41: Η ανάσταση του αδελφού και η συνάντηση με την Αρετή.
- Στίχοι 42-65: Το ταξίδι της επιστροφής
- Στίχοι 66-81: Η επιστροφή της Αρετής στο σπίτι της
- Στίχος 82: Το τέλος του δράματος
Χαρακτηριστικά της οικογένειας:
Πρέπει να προσεχθεί η πατριαρχική δομή της οικογένειας (παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει πατέρας, το ρόλο του οποίου προφανώς αναλαμβάνει ο Κωνσταντής), ενώ η γνώμη της ίδιας της Αρετής δεν φαίνεται πουθενά.
Στοιχεία για τον ρόλο-θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή μπορούμε να αντλήσουμε τόσο από την περιγραφή και την ηθογραφία της γυναίκας-κόρης όσο και από την αντίστοιχης της γυναίκας μάνας. Πιο συγκεκριμένα:
α) η γυναίκα/κόρη της παραλογής ζει απόλυτα περιορισμένη (στα άφεγγα), δεν ορίζει τη μοίρα της (αφού δεν ερωτάται από κανένα για ένα τόσο σημαντικό θέμα της ζωής της όπως ο γάμος) και αποδέχεται την απόφαση των αδελφών της: σε μικρή ηλικία θα παντρευτεί προκειμένου να πραγματοποιήσει το σκοπό της ύπαρξής της (όπως και της κάθε γυναίκας) που είναι η δημιουργία της οικογένειας.
β) η γυναίκα/μάνα είναι δεμένη με την κόρη της, δεν ορίζει την τύχη της οικογένειάς της καθώς υπακούει στις αποφάσεις του γιου της.
Πρέπει να προσεχθεί η πατριαρχική δομή της οικογένειας (παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει πατέρας, το ρόλο του οποίου προφανώς αναλαμβάνει ο Κωνσταντής), ενώ η γνώμη της ίδιας της Αρετής δεν φαίνεται πουθενά.
Στοιχεία για τον ρόλο-θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή μπορούμε να αντλήσουμε τόσο από την περιγραφή και την ηθογραφία της γυναίκας-κόρης όσο και από την αντίστοιχης της γυναίκας μάνας. Πιο συγκεκριμένα:
α) η γυναίκα/κόρη της παραλογής ζει απόλυτα περιορισμένη (στα άφεγγα), δεν ορίζει τη μοίρα της (αφού δεν ερωτάται από κανένα για ένα τόσο σημαντικό θέμα της ζωής της όπως ο γάμος) και αποδέχεται την απόφαση των αδελφών της: σε μικρή ηλικία θα παντρευτεί προκειμένου να πραγματοποιήσει το σκοπό της ύπαρξής της (όπως και της κάθε γυναίκας) που είναι η δημιουργία της οικογένειας.
β) η γυναίκα/μάνα είναι δεμένη με την κόρη της, δεν ορίζει την τύχη της οικογένειάς της καθώς υπακούει στις αποφάσεις του γιου της.
Σημαντικά στοιχεία πλοκής:
- Το γεγονός που εγκαινιάζει τη δράση είναι ο γάμος της Αρετής που θα έχει ως συνέπεια να ξενιτευτεί η κόρη και στον οποίο συγκατατίθεται μόνο ο Κωνσταντής και διαφωνούν όλοι οι υπόλοιποι (μάνα, τα οκτώ αδέρφια).
- Ο όρκος αυτός του Κωνσταντή αποτελεί σημαντικό στοιχείο πλοκής, καθώς θα οδηγήσει στο πέρασμα από το χώρο του λογικού και του πραγματικού στο χώρο του παραλόγου και του παραμυθικού στοιχείου.
- Η μάνα απομένει μοναχή και θρηνεί στους τάφους των οκτώ γιων, στον τάφο, όμως, του Κωνσταντή, του υπεύθυνου για τον ξενιτεμό της Αρετής, καταριέται για τον όρκο που ο νεκρός της γιος δεν εκπλήρωσε.
- Ο Κωνσταντής βγαίνει από τον τάφο προκειμένου να εκπληρώσει τον όρκο του και φθάνει στη Βαβυλώνα, όπου βρίσκεται η Αρετή.
Παραμυθικά στοιχεία:
Όταν η ολομόναχη μάνα καταριέται τον νεκρό γιο της για την υπόσχεση που δεν εκπλήρωσε, περνάμε από τον κόσμο του λογικού και του πραγματικού, στον κόσμο του παράλογου και του εξωπραγματικού.Στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτή τη μετάβαση είναι:
Όταν η ολομόναχη μάνα καταριέται τον νεκρό γιο της για την υπόσχεση που δεν εκπλήρωσε, περνάμε από τον κόσμο του λογικού και του πραγματικού, στον κόσμο του παράλογου και του εξωπραγματικού.Στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτή τη μετάβαση είναι:
- Η νεκρανάσταση του Κωνσταντή
- Τα λόγια των πουλιών
- Η επιστροφή του Κωνσταντή στον κόσμο των νεκρών
Αρετή: από την άγνοια στη γνώση (συμβολή των αισθήσεων)
- Η αιφνιδιαστική επίσκεψη του Κωνσταντή (τονίζεται και από το γεγονός ότι φθάνει νύχτα στη Βαβυλώνα) αποτελεί το πρώτο στοιχείο που κάνει την Αρετή να υποψιαστεί ότι κάτι δεν πάει καλά, όπως φαίνεται και από την απορία της στο στίχο 37.
- Ολόκληρη η επιστροφή του Κωνσταντή και της Αρετής (η επιστροφή του ξενιτεμένου είναι αγαπημένο θέμα της δημοτικής ποίησης) συνίσταται στη σταδιακή συνειδητοποίηση από την Αρετή ότι ο αδερφός της είναι νεκρός. Στοιχεία που λειτουργούν βαθμιδωτά με κορύφωση την πλήρη συνειδητοποίηση ότι ο Κωνσταντής είναι νεκρός αποτελούν: τα λόγια των πουλιών (προσωποποίηση), η μυρωδιά του λιβανιού (η χρήση του λιβανιού σε μνημόσυνα νεκρών), η εμφανισιακή αλλαγή του Κωνσταντή. Να προσεχθεί ότι όλα τα στοιχεία αυτά προέρχονται βαθμηδόν από τις αισθήσεις, αρχικά από τη λιγότερο αξιόπιστη, όπως είναι η ακοή, μέχρι την πλέον αξιόπιστη, όπως είναι η όραση.
- Η πλήρης συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ο Κωνσταντής είναι νεκρός αποτελούν τα υπερφυσικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα μόλις τα δύο αδέρφια φθάνουν πίσω στο σπίτι τους. Τότε ο Κωνσταντής επιστρέφει στον Κάτω Κόσμο (βροντά η πλάκα, βοΐζει το χώμα).
- Η εικόνα εγκατάλειψης που αντικρίζει η Αρετή (οι γυμνοί κήποι, τα μαραμένα δένδρα κλπ), αλλά κυρίως η επιβεβαίωση από την ίδια τη μάνα της (κι αν είσαι ο Πικροχάροντας, άλλα παιδιά δεν έχω) πιστοποιούν με τον πλέον αναμφισβήτητο τρόπο το θανατικό που έχει βρει την οικογένειά της.
Μορφή κύκλου:
Η δήλωση της μάνας προς την κόρη της ότι η Αρετή λείπει μακριά στα ξένα αποτελεί τραγική ειρωνεία, αφού απευθύνεται στην κόρη της. Το ποίημα ολοκληρώνεται με την αναγνώριση της κόρης από τη μάνα, το σμίξιμό τους (δίνοντας στο ποίημα τη μορφή κύκλου, στην αρχή μαζί και ξανασμίγουν στο τέλος) και τον ταυτόχρονο θάνατό τους. Ο θάνατος αυτός δίνεται μέσα σε ένα στίχο, τον τελευταίο, με τη χρήση τριών ρημάτων (ο λιτός και πυκνός λόγος που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των δημοτικών τραγουδιών).
Η δήλωση της μάνας προς την κόρη της ότι η Αρετή λείπει μακριά στα ξένα αποτελεί τραγική ειρωνεία, αφού απευθύνεται στην κόρη της. Το ποίημα ολοκληρώνεται με την αναγνώριση της κόρης από τη μάνα, το σμίξιμό τους (δίνοντας στο ποίημα τη μορφή κύκλου, στην αρχή μαζί και ξανασμίγουν στο τέλος) και τον ταυτόχρονο θάνατό τους. Ο θάνατος αυτός δίνεται μέσα σε ένα στίχο, τον τελευταίο, με τη χρήση τριών ρημάτων (ο λιτός και πυκνός λόγος που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των δημοτικών τραγουδιών).